De Olifant handelt intuïtief en de Berijder rationaliseert achteraf

Als Berijder (het rationele deel van mijn geest) verlies ik het van de Olifant (het impulsieve deel van mijn geest)

Ik ben 90 procent chimpansee (eigenbelang) en voor 10 procent bij (naastenliefde)

Religie is een teamsport

Mensen zijn ten diepste intuïtieve wezens

• Deze week heb ik met veel plezier het leerzame boek  Het rechtvaardigheidsgevoel – waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal gelezen.
• Het boek is geschreven door Jonathan Haidt,  hoogleraar ethisch leiderschap aan de New York University.
• Hij werd ooit door het tijdschrift Foreign Policy uitgeroepen tot een van de “beste mondiale denkers.”
• Haidt schreef ‘Rechtvaardigheidsgevoel’ al in 2012, met als titel ‘The Righteous Mind: Why Good People Are Divided by Politics and Religion’.
• Het is onduidelijk waarom het nu pas vertaald is, maar het is toevallig wel een goed moment nu er in de USA en in NL zo veel te doen is over ‘wij versus zij’.

Een paar citaten uit zijn boek:

• Intuïties komen eerst, strategische redeneringen volgen.
• Haidt verdeelt de menselijke geest in wat hij de Olifant en de Berijder noemt.
• Beslissingen worden impulsief genomen door de (onvermoeibare) Olifant, het automatisch en het snelwerkende systeem in onze hersenen waarover we weinig controle hebben.
• Pas nadat de beslissing door de Olifant is genomen, komt de (snel vermoeide) Berijder vervolgens met een gerationaliseerde, “redelijke” redenering.
• Veel mensen zullen deze tweedeling herkennen uit het in 2011 verschenen boek ‘Ons feilbare denken’ van Kahneman. Bij Kahneman heet de Olifant Systeem 1 en heet de Berijder Systeem 2. De metafoor van de Berijder en de Olifant, beschreef Haidt al in zijn in 2006 verschenen boek ‘De Gelukshypothese’.
• Het is niet verwonderlijk dat Haidt vanuit deze redenering volledig rationeel denken verwerpt.
• Onze ‘(ver)oordelende geest’ is als één tong met zes smaakpapillen. Deze zes zijn morele fundamenten van (politieke) meningsvorming.
• Groepen blijken weerzin te hebben tegen de keerzijde van een smaakpapil/fundament.
• Een smaakpapil is bijvoorbeeld eerlijkheid die als keerzijde bedrog heeft. Zo is bij de smaakpapil loyaliteit de keerzijde verraad en bij autoriteit is de keerzijde subversie.
• Mensen zijn voor 90 procent chimpansees (gericht op het bevorderen eigenbelang) en voor 10 procent bijen (ons vermogen om eigenbelang te overstijgen en deel te worden van een geheel).
• Een bijzonder aspect van groepsgedrag is ‘muscular bonding’.
• Dit is een mechanisme dat optreedt wanneer mensen zingen in een koor, zittend op de tribune bij een spannende wedstrijd of bij het luisteren naar een preek.
• Het zijn situaties waarin een individu (‚ik’) deel wordt van een groep (’wij’).
• Leiders kunnen dit mechanisme ge- en misbruiken (zoals Hitler en Mussolini enerzijds of Obama en Trump anderzijds).
• ‘Religie is een teamsport’: Haidt stelt dat religie een evolutionaire aanpassing is om mensen in groepen samen te binden en hen te helpen om een gemeenschap te vormen met een gedeelde moraal.
• Zodra mensen een bepaald “verhaal” hebben aanvaard worden ze blind voor andere morele werelden.
• Mensen zijn ten diepste intuïtieve wezens. Onze instinctieve gevoelens beheersen onze strategische redeneringen. Dat maakt het zo moeilijk een verbinding te maken met mensen die in andere zaken geloven.
• Advies: Wanneer je in gesprek bent met iemand van een andere overtuiging, toon eerst oprecht belangstelling en zoek naar iets positiefs.
• “Moraal, politiek en religie kunnen geweldige gesprekonderwerpen zijn, maar alleen zolang de olifanten op hun gemak zijn en de berijders buiten dienst”.

Het rechtvaardigheidsgevoel – waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal. Jonathan Haidt, ten Have, 2021.